Δαλματία

(Dalmacija). Παράκτια ιστορική γεωγραφική περιοχή (περ. 15.000 τ. χλμ.) στο δυτικό τμήμα της Βαλκανικής χερσονήσου, στην Αδριατική που σήμερα πολιτικά ανήκει κατά το μεγαλύτερος μέρος της στην Κροατία και λιγότερο στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και στο Μαυροβούνιο. Η Δ. βρέχεται από την Αδριατική θάλασσα σε μήκος 1.500 χλμ. Οι ακτές της παρουσιάζουν αναρίθμητες οδοντώσεις. Η περιοχή χωρίζεται από το εσωτερικό με μια σειρά αναγλύφων (Βέλεμπιτ, Δειναρικές Άλπεις, οροσειρές του Μαυροβουνίου) που τα διασχίζουν μόνο δύο σιδηροδρομικές γραμμές, οι οποίες συνδέουν την ακτή με το εσωτερικό: Σπλιτ – Ζάγκρεμπ και Ντουμπρόβνικ – Σαράγιεβο. Από τον κόλπο του Κβάρνερ έως τον κόλπο Κότορ εκτείνονται παράλληλα προς την ακτή μερικές εκατοντάδες νησιά, που έχουν σχηματιστεί σε σχετικά πρόσφατη εποχή από βραδυσεισμικά φαινόμενα, εξαιτίας των οποίων η θάλασσα εισέβαλε στις κοιλάδες της Δ., αφήνοντας ακάλυπτα μόνο τα πιο ψηλά μέρη. Τα μεγαλύτερα από τα νησιά, που συνολικά έχουν έκταση 3.500 τ. χλμ., είναι: Κρκ (Βέλια, 408 τ. χλμ.), που χωρίζεται από έναν στενό θαλάσσιο βραχίονα από το νησί Κρες (336 τ. χλμ.), Μπρατς (396 τ. χλμ.), που βρίσκεται απέναντι στο Σπλιτ, Χβαρ (Λεσίνα, 320 τ. χλμ.), Παγκ (300 τ. χλμ.), Κόρτσουλα (Κούρτσολα, 280 τ. χλμ.), Μλιετ (Μέλεντα, 100 τ. χλμ.) και Βις (Λίσα, 100 τ. χλμ.). Η Δ. αποτελείται από ένα ασβεστολιθικό υψίπεδο όχι πολύ ψηλό στη γύρω από το Ζαντάρ (Ζάρα) ζώνη, το οποίο όμως ανυψώνεται όσο προχωρεί προς ΒΑ, φτάνοντας τα 1.762 μ. στα όρη Μπιάκοβο Πλάνινα και τα 1.895 μ. στο όρος Όργιεν, Β του κόλπου Κότορ. Εξαιτίας της φύσης του εδάφους είναι συχνά τα καρστικά φαινόμενα, όπως για παράδειγμα δολίνες, πόλγες κλπ. Ιδιαίτερα πλούσια είναι η υπόγεια υδρογραφία, ενώ η επιφανειακή είναι μάλλον σπάνια. Κυριότεροι ποταμοί είναι ο Ζρμάνια, που πηγάζει μεταξύ του Βέλεμπιτ και των Δειναρικών Άλπεων και εκβάλλει στο στενό Ποντγκόρσκι (Ποντγκόρσκι Κανάλ), ο Κρκά, που εκβάλλει στην Αδριατική κοντά στο Σέμπενιτς, ο Τσέτινα, που χωρίζει το συγκρότημα Σβιλάγια από τις Δειναρικές Άλπεις και εκβάλλει μπροστά στο νησί Μπρατς, ο Νέρετβα, που πηγάζει από τα όρη Ζελενγκόρα (2.032 μ.), περνά από τα ορεινά συγκροτήματα Πρένι και Μπγιελάσνιτσα, ύστερα κατεβαίνει προς τα Ν, περνά μέσα από τη Μόσταρ και αποχετεύει τα νερά στο στενό του Νέρετβα (Νέρετβανσκι Κανάλ) μπροστά στη χερσόνησο Πέλιεσατς, ύστερα από συνολική διαδρομή 210 χλμ. Από τις λίμνες, αξίζει να αναφερθεί η Βράνσκο Γιέζερο (Βράνα), που εκτείνεται παράλληλα με την ακτή μεταξύ Ζαντάρ και Σέμπενιτς. Η Δ. έχει μεσογειακό κλίμα, με ζεστά και ξηρά καλοκαίρια και ήπιους και βροχερούς χειμώνες. Οι οροσειρές που υψώνονται στα νώτα της την προφυλάσσουν από τους ψυχρούς ανέμους της πανονικής περιοχής. Η οικονομία της Δ. βρίσκεται σε άνθηση και παρατηρείται η τάση να μετατεθεί από την πατροπαράδοτη γεωργική δραστηριότητα –που περιορίζεται από τη σπανιότητα των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, προπάντων εξαιτίας της ασβεστολιθικής φύσης του εδάφους– στη βιομηχανία και στον τουρισμό. Καλλιέργειες που επικρατούν είναι τα αμπέλια και οι ελιές, σε όλο το μήκος της ακτής και στα μεγαλύτερα νησιά, όπου παράγονται και τα καλύτερα κροατικά κρασιά, τα οποία κατά ένα μέρος προορίζονται για εξαγωγή. Καλλιεργούνται επίσης καπνός, οπωροφόρα (δαμασκηνιές, μηλιές, βυσσινιές), ζαχαρότευτλα και καπνός. Στο εσωτερικό η περιοχή είναι αρκετά πλούσια σε δάση, από τα οποία τροφοδοτούνται πολυάριθμα πριονιστήρια και βιομηχανίες χαρτοποιίας και ξυλείας. Εξαιρετικά ανεπτυγμένη είναι η κτηνοτροφία προβάτων, βοοειδών και χοίρων. Η αλιεία σαρδελών και τόνων τροφοδοτεί αξιόλογη βιομηχανία κονσερβών. Κύρια αλιευτικά κέντρα είναι το Ζαντάρ, το Σπλιτ, η Μακάρσκα και τα νησιά Βις και Κόρτσουλα. Από το υπέδαφος εξάγεται βωξίτης, ανθρακίτης και λιγνίτης, ενώ στη Στον (Πέλιεσατς) και στο νησί Παγκ υπάρχουν άφθονα κοιτάσματα αλατιού. Εκτός από τις βιομηχανίες που αναφέρθηκαν, υπάρχουν επίσης βιομηχανίες χημικών προϊόντων, μεταλλουργίας, ναυτιλιακών ειδών καθώς και ναυπηγεία. Μεγαλύτερη όμως σπουδαιότητα έχει επέλθει στον τουρισμό, τον οποίο ευνοεί ο καλός ξενοδοχειακός εξοπλισμός, το εξαιρετικά ποικίλο τοπίο και το πλήθος των καλλιτεχνικών μαρτυριών. Εκτός από τις κυριότερες πόλεις Ζαντάρ (βλ. λ.), Σέμπενιτς, Σπλιτ (βλ. λ.) και Ντουμπρόβνικ (βλ. λ.), υπάρχουν πολλές λουτροπόλεις όπως η Μάλι Λόσιν, η Χβαρ και η Κόρτσουλα. Ιστορία. Οι πρώτοι κάτοικοι της Δ. ήταν Έλληνες, Ιλλυριοί και Δαλματοί, τους οποίους υπέταξαν οι Ρωμαίοι ύστερα από μακροχρόνιους και σκληρούς πολέμους (γνωστοί ως Δαλματικοί πόλεμοι) που έγιναν την περίοδο 156-117 π.Χ. Μόνο όμως την εποχή του Τιβέριου (9 μ.Χ.) η περιοχή ειρήνευσε οριστικά. Δαλματοί υπήρξαν και μερικοί Ρωμαίοι αυτοκράτορες, όπως ο Διοκλητιανός, που έχτισε στο Σπλιτ (αρχ. Σπαλάτο), τη γενέτειρά του, μεγαλοπρεπή ανάκτορα. Κατά τον 5o αι. εισέβαλαν στη Δ. Έρουλοι και Οστρογότθοι, αλλά κατά τον 6o αι. η περιοχή προσαρτήθηκε από τον Ιουστινιανό στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, διατηρώντας όμως κάποια ανεξαρτησία. Κατά τον 10o αι. η Βενετία, το εμπόριο της οποίας είχε ζημιωθεί σε μεγάλο βαθμό από τους Δαλματούς πειρατές, κυρίευσε τη μία μετά την άλλη όλες τις βάσεις και στις αρχές του 11ου αι. ο δόγης της Βενετίας Πέτρος Ορσέολος Β’ πήρε τον τίτλο Dux veneticorum atque Dalmaticorum (δόγης των Ενετών και των Δαλματών). Ύστερα από μια σύντομη κατάληψή της από τους Κροάτες, η Δ. περιήλθε στην Ουγγαρία (1107), η οποία υποδαύλιζε τις πειρατικές επιχειρήσεις των παράκτιων πληθυσμών εναντίον των Βυζαντινών και των Ενετών. Οι τελευταίοι όμως επωφελήθηκαν από τα στρατεύματα της Δ’ Σταυροφορίας (1202-4), υπέταξαν και πάλι τη Ζάρα (σημερινό Ζαντάρ) που είχε επαναστατήσει και επέστρεψαν έτσι στην περιοχή, της οποίας όμως την πλήρη κυριαρχία εξασφάλισαν μόλις το 1420, ύστερα από μακροχρόνιους αγώνες με την Ουγγαρία. Από τότε η Δ. αποτέλεσε διαμετακομιστικό εμπορικό κέντρο μεταξύ της Αδριατικής και των παραδουνάβιων περιοχών και γνώρισε αξιόλογη οικονομική άνθηση, η οποία άρχισε να φθίνει κατά τον 16o αι., όταν έγιναν αισθητές οι συνέπειες της κατοχής της ενδοχώρας από τους Ενετούς, οι οποίοι άλλωστε ασκούσαν προστασία στη Δημοκρατία της Ραγούζας. Με την πτώση της Δημοκρατίας της Βενετίας, η Δ. περιήλθε πρώτα στους Αψβούργους (1799), ύστερα στο βασίλειο της Ιταλίας (1805), αργότερα στις Ιλλυρικές Επαρχίες (1809) και, τέλος, πάλι στην Αυστρία, μετά την πτώση του Ναπολέοντα (1814). Στην Αυστρία παρέμεινε, παρά τα επανειλημμένα κινήματα ανεξαρτησίας, έως την εποχή της ίδρυσης του γιουγκοσλαβικού κράτους (1918). Το Ζαντάρ και μερικά νησιά παραχωρήθηκαν στην Ιταλία με τη συνθήκη του Ραπάλο (1920), αλλά μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο περιήλθαν και πάλι στη Γιουγκοσλαβία (1945). Το 1991, στην περιοχή της Δ. έγιναν συγκρούσεις Κροατών και Σέρβων, ενώ οι δεύτεροι, με την υποστήριξη του ομοσπονδιακού γιουγκοσλαβικού στρατού, προσπάθησαν να προσαρτήσουν πόλεις και λιμάνια της Δ. από την υπό διαμόρφωση τότε κροατική κυριαρχία. Μετά την ανακήρυξη όμως των ανεξάρτητων κρατών της Σλοβενίας, της Κροατίας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, τμήματα της Δ. βρίσκονται πλέον στα νέα κράτη. Γλώσσα. Η δαλματική είναι ρομανική (λατινογενής) γλώσσα, που την μιλούσαν έως τον 19ο αι. στις ακτές της Δ. από τη Σένια Σένι μέχρι το Κότορ. Η δαλματική συγγενεύει με τη ρουμανική, αλλά παρουσιάζει περισσότερες λεξικολογικές ομοιότητες από τη ρουμανική με τις νότιες ιταλικές διαλέκτους, που οφείλονται στο ότι το 395 μ.Χ., όταν η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία διαιρέθηκε σε Ανατολική και Δυτική, η Δ. παρέμεινε στη δεύτερη. Με βάση διάφορες μαρτυρίες έγινε δυνατόν να αναπλαστεί η δομή των κυριότερων διαλέκτων της δαλματικής: της βελιοτικής, που τη μιλούσαν στα βόρεια με επίκεντρο το νησί Βέλια (Κρκ) και της ραγουζικής, με επίκεντρο τη Ραγούζα (Ντουμπρόβνικ), η οποία έπαψε να υφίσταται από τον 15o αι. Η εξαφάνιση της δαλματικής πρέπει να αποδοθεί στην ενετική πίεση κατά τη διάρκεια της μακροχρόνιας πολιτικής κυριαρχίας της Βενετίας στις δαλματικές ακτές και αργότερα στη σλαβική. σκυλιά της Δ. Βλ. λ. δαλματικός. Οι κροατικές πόλεις στις ακτές της Δαλματίας διατηρούν το παραδοσιακό χρώμα τους (φωτ. Πρεσβεία Κροατίας). Οι δαλματικές ακτές αποτελούν πόλο έλξης χιλιάδων τουριστών, παρά τα πολιτικά προβλήματα των τελευταίων ετών στην πρώην Γιουγκοσλαβία (φωτ. Πρεσβεία Κροατίας). Η περιοχή της Δαλματίας υπήρξε ανέκαθεν στο στόχαστρο των γειτονικών λαών, που υποδούλωσαν κατά καιρούς την επικράτειά της (φωτ. Πρεσβεία Κροατίας). Το νησί Χβαρ στα ανοιχτά των ακτών της Δαλματίας (φωτ. Πρεσβεία Κροατίας).